هوش اخلاقی خودروهای خودران در بحران‌های ترافیکی
وقتی جاده به لحظه‌ی تصمیم تبدیل می‌شود، آیا هوش مصنوعی می‌تواند مثل انسان احساس «درست یا غلط» داشته باشد؟ بحران‌های ترافیکی در دوران خودروهای خودران، دیگر آزمون فنی نیستند—آزمون اخلاق‌اند. در لحظه‌ی برخورد، یک تصمیم اشتباه می‌تواند سرنوشت را تغییر دهد، اما پرسش بزرگ هنوز حل نشده است: مسئولیت آن تصمیم اشتباه با چه کسی است؟
به گزارش خودران، هوش مصنوعی راننده، در لحظه‌هایی بنا شده بر الگوریتم‌های انتخاب بهینه عمل می‌کند؛ تصمیمی که از منظر ریاضی درست است، اما شاید از دید انسانی اشتباه به نظر برسد. در یک موقعیت بحرانی، مثلاً احتمال برخورد اجتناب‌ناپذیر با دو مانع، نرم‌افزار خودران باید انتخاب کند: کدام مسیر خسارت یا آسیب کمتری دارد؟ این همان جایی است که فناوری با فلسفه تلاقی می‌کند.
در مدل‌های فعلی خودران سطح پنج، الگوریتم‌ها بر پایه‌ی داده‌های «آمار خسارت انسانی» تنظیم می‌شوند، نه اخلاقی. یعنی خودرو تصمیمی می‌گیرد که مجموع ریسک کمتری دارد، حتی اگر انتخاب آن از نظر انسانی غیرقابل‌قبول باشد. این تغییر بنیادین در منطق تصمیم‌گیری باعث شده اصطلاح هوش اخلاقی (Ethical Intelligence) به یکی از چالش‌های اصلی صنعت خودرو تبدیل شود.
پرسش حقوقی بعدی درست در دل این بحران می‌نشیند: اگر تصمیمی اشتباه گرفته شود، چه کسی مسئول است؟ طراح نرم‌افزار، شرکت سازنده یا مالک خودرو؟ در حال حاضر هیچ چارچوب جهانی الزام‌آور برای تعیین مسئولیت اخلاقی خودروهای خودران وجود ندارد. اتحادیه اروپا در تلاش است تا مفهوم «شخصیت حقوقی محدود برای هوش مصنوعی» را تصویب کند تا بتواند بر اساس نوع تصمیم و نحوه‌ی آموزش الگوریتم، خطای اخلاقی را ثبت و پیگیری کند.
از دید مهندسی، ساخت هوش اخلاقی در خودروها به معنی تقلید از ذهن انسان نیست؛ به معنی ترجمه‌ی ارزش‌های انسانی به داده است. پژوهش‌هایی که توسط آزمایشگاه‌های MIT و TU Delft در حال انجام است، تلاش می‌کنند با تحلیل میلیون‌ها سناریوی واقعی تصادف، دستورالعمل‌های اخلاقی را به مدل‌های یادگیری ماشین تزریق کنند—اما هنوز فاصله زیادی تا درک واقعی حس مسئولیت اخلاقی وجود دارد.
در ایران نیز ورود فناوری نیمه‌خودران و هوش کمکی، پرسش مشابهی را مطرح می‌کند: در لحظه‌ی خطا، آیا انسان می‌تواند بگوید «ماشین تصمیم گرفت»؟ قوانین فعلی ترافیکی بر اساس مسئولیت مستقیم راننده نوشته شده‌اند، نه نرم‌افزار. بنابراین باید چارچوبی جدید تعریف شود که در آن مسئولیت تصمیم اشتباه میان انسان و ماشین تقسیم گردد.
واقعیت این است که اخلاق در هوش رانندگی هنوز تقلیدی خام از انسان است. ماشین، نه می‌ترسد نه احساس خطا دارد؛ فقط بر اساس داده‌ها تصمیم می‌گیرد. در آینده، شاید هوش مصنوعی بتواند خسارت را بسنجد، اما هرگز نمی‌تواند ارزش زندگی را اندازه‌گیری کند. بحران‌های ترافیکی این تناقض را آشکار کرده‌اند: میان عقل محاسباتی خودرو و منطق انسانی جاده، هنوز شکافی عمیق وجود دارد.
