خودران و حریم خصوصی؛ آیا داده‌های حرکت ما فروخته می‌شوند؟
در دنیای خودروهای خودران، مسیر شما دیگر فقط نقطه‌ای روی نقشه نیست؛ بلکه داده‌ای ارزشمند است که ممکن است به اشتراک گذاشته یا حتی فروخته شود. هر مانور از پیچ‌های خیابان تا لحظه توقف پشت چراغ، در سیستم این خودروها به دیتایی تبدیل می‌شود که ارزشش برای شرکت‌های تحلیل‌گر از طلا هم بیشتر است. اما آیا ما واقعاً می‌دانیم این داده‌ها به کجا می‌روند؟
به گزارش خودران، خودروهای خودران برای تصمیم‌گیری بی‌نقص، از شبکه‌های پیچیده حسگر، نقشه‌های دقیق و ارتباط بلادرنگ با سرورهای ابری استفاده می‌کنند. این ارتباط دائمی، جریان عظیمی از داده‌های مکانی و رفتاری تولید می‌کند؛ از نحوه ترمز راننده در ترافیک گرفته تا مسیرهای پرتکرار روزانه. این داده‌ها به ظاهر برای افزایش ایمنی جمع‌آوری می‌شوند، اما در پس آن، بازاری شکل گرفته که میلیاردها دلار گردش مالی دارد بازار «داده‌های حرکتی».
مطالعات مرکز تحقیقاتی IDTechEx نشان می‌دهد داده‌های حرکتی به‌طور متوسط می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ ارزش جهانی بیش از ۳۰ میلیارد دلار پیدا کند. در این لایه، خودروسازان، ارائه‌دهندگان ناوبری، پلتفرم‌های تبلیغاتی و حتی شرکت‌های بیمه برای خرید رفتار رانندگان رقابت می‌کنند. وقتی خودروی خودران تشخیص دهد که کاربر تمایل دارد در مسافت کوتاه‌تر و مسیر خلوت‌تر تردد کند، این رفتار برای الگوریتم‌های تبلیغاتی به معنای “علاقه به صرفه‌جویی زمانی” است؛ داده‌ای قابل‌فروش به هر برند خدماتی که روی سرعت یا آسایش تمرکز دارد.
از زاویه فنی، امنیت داده در خودروهای خودران وابسته به دو فاکتور حیاتی است: رمزگذاری مسیر انتقال داده‌ها (Encryption Protocol) و حکمرانی محلی بر داده‌ها (Data Sovereignty). مشکل اینجاست که بسیاری از خودروهای وارداتی، از سرورهای خارجی استفاده می‌کنند. یعنی مسیر رفت‌و‌آمد روزمره یک راننده ایرانی می‌تواند روی سرورهایی در اروپا یا آمریکا ذخیره شود—و در نبود قانون داخلی صریح، دسترسی به این داده‌ها مشخص نیست.
مسئله وقتی جدی‌تر می‌شود که داده‌های حرکت با اطلاعات رفتاری و زیست‌محیطی تلفیق می‌شوند؛ مثلاً خودروی خودران از شدت تنفس یا الگوی نگاه راننده هنگام استرس گزارش می‌فرستد تا سیستم اضطرار فعال شود. این داده‌ها با وجود کاربرد ایمنی، اگر به دست شرکت‌های تبلیغاتی برسد، به ابزار روان‌شناسی مصرف تبدیل خواهد شد.
در بسیاری از کشورها قوانین سختگیرانه مانند GDPR (اتحادیه اروپا) و CCPA (کالیفرنیا) تاحدی مانع فروش داده‌های حرکتی شده‌اند. اما در بسیاری از بازارهای نوظهور هنوز حفره حقوقی وجود دارد—به‌ویژه در خاورمیانه و آسیا، جایی که اطلاعات کاربران ارزشمند اما حفاظت‌شده نیست.
راه‌حل آینده چیست؟ پاسخ را فعالان حریم خصوصی در مفهوم «خودران با حق مالکیت داده» می‌بینند؛ مدلی که در آن مالک خودرو می‌تواند تصمیم بگیرد داده‌هایش به چه سازمانی فروخته یا نگهداری شود، درست مانند انتخاب نوع حساب بانکی. خودران‌ها در نسل بعد باید نه فقط در رانندگی، بلکه در حفاظت از هویت کاربران نیز خودمختار شوند.
